अक्षय तृतीयेला पितरांची पूजा कशी करावी? : भारतीय संस्कृतीत पितरांना महत्त्वाचे स्थान आहे. त्यांच्या नाराजीमुळे ‘पितृदोष’ तीन पिढ्यांपर्यंत त्रास देऊ शकतो, विशेषतः महिलांना.
विवाह, संतती, आर्थिक अडचणी यांसारख्या समस्यांमागे पितृदोष असू शकतो. पितृसेवेतून पितरांना शांती आणि त्यांचे आशीर्वाद मिळवता येतात, ज्यामुळे जीवनातील अडचणी दूर होतात.
या लेखात आपण पितृदोष आणि पितृसेवेच्या विविध पद्धतींविषयी माहिती घेऊया.
पितृदोष म्हणजे काय? तो किती पिढ्यांपर्यंत असतो?
पितृदोष म्हणजे आपल्या पितरांच्या (पूर्वजांच्या) नाराजीमुळे किंवा त्यांच्या अपूर्ण इच्छांमुळे आपल्या जीवनात येणाऱ्या अडचणी किंवा नकारात्मक परिणाम. असे मानले जाते की जेव्हा आपल्या पितरांना मुक्ती मिळत नाही किंवा त्यांच्या काही इच्छा अपूर्ण राहतात, तेव्हा त्याचा परिणाम त्यांच्या वंशजांवर होतो आणि तो पितृदोष म्हणून ओळखला जातो.
पितृदोष हा तीन पिढ्यांपर्यंतचा लागत असतो. याचा अर्थ तुमच्या वडिलांचे, आजोबांचे आणि पणजोबांचे काही अपूर्ण राहिलेले कर्म किंवा त्यांच्या नाराजीचा प्रभाव तुमच्या जीवनावर आणि तुमच्या पुढील दोन पिढ्यांवर (तुमची मुले आणि नातवंडे) जाणवू शकतो.
थोडक्यात, पितृदोष म्हणजे पूर्वजांच्या कर्मांमुळे किंवा अतृप्त इच्छांमुळे कुटुंबाला होणारा त्रास, जो तीन पिढ्यांपर्यंत दिसून येतो.
जर सासू नसेल, तर सुनेने आणि मुलाने पितृपूजा कशी करावी?
जर सासू नसेल, तर सुनेने आणि मुलाने मिळून पितृपूजा करायची असते. अक्षय तृतीयेच्या दिवशी दुपारी १२ ते ३ या वेळेत ही पूजा करण्याची पद्धत खालीलप्रमाणे आहे:
- दिशा आणि जागा: घरातील दक्षिण दिशा स्वच्छ करावी. त्या ठिकाणी एक चौरंग किंवा पाठ ठेवावा आणि त्यावर पांढरे वस्त्र अंथरावे. पांढरे वस्त्र पितृपूजेसाठी शुभ मानले जाते.
- मांडणी: चौरंगावर किंवा पाटावर एक पत्रावळी किंवा स्टीलचे मोठे ताट ठेवावे. त्यात गहू टाकावेत.
- केळीची स्थापना: त्या गव्हावर नवीन मातीचा माठ (ज्याला ‘केळी’ म्हणतात) ठेवावा. हा माठ कधीही वापरलेला नसावा.
- माठाला चंदन आणि कलावा: माठाला चंदनाच्या पाण्याने वरपासून खाली पाच रेषा ओढाव्यात. त्यानंतर माठाच्या गळ्याला तीन वेळा कलावा धागा बांधावा.
- माठामध्ये पाणी भरणे: माठामध्ये स्वच्छ पाणी भरावे. आपल्या पद्धतीनुसार या पाण्यात वाळा, हळद-कुंकू-अक्षदा, एक रुपयाचे नाणे, सुपारी आणि फूल टाकू शकता. काही ठिकाणी फक्त पाणी ठेवण्याचीही पद्धत आहे.
- फळ ठेवणे: माठावर खरबूज किंवा आंबा ठेवावा. तुमच्या भागातील प्रथेनुसार यापैकी कोणतेही फळ वापरू शकता.
- पितरांचे स्मरण आणि दिवा: पितरांचे स्मरण करून त्यांना नमस्कार करावा आणि तिथे दिवा लावावा.
- नैवेद्य: पूजेच्या वेळी आंब्याचा नैवेद्य दाखवावा. त्यानंतर घरात तयार केलेल्या अन्नाचा (उदा. पुरणपोळी) नैवेद्य दाखवावा.
- पठण: दक्षिण दिशेला तोंड करून बसावे आणि पितृ स्तुती, पितृ स्तोत्र किंवा पितृ अष्टकाचे पठण करावे.
- कावळ्यासाठी घास: तयार केलेल्या अन्नातील थोडा भाग एका पत्रावळीत वाढून कावळ्यासाठी घराबाहेर (अंगणात, बाल्कनीत किंवा गच्चीवर) ठेवावा.
- आघाडी (ऐच्छिक): जर तुमच्याकडे आघाडी करण्याची पद्धत असेल, तर उंबरठ्याच्या बाहेर हवनपात्र ठेवून त्यात शेण, शुद्ध तूप आणि कापूर टाकून प्रज्वलित करावे. तयार केलेल्या अन्नाचा कुस्करा थोडा थोडा त्यात टाकावा.
‘आघाडी‘ म्हणजे हवन करण्याची एक पद्धत आहे, जी विशेषतः पितृकार्यात केली जाते. यात काय करतात:
- तयार केलेल्या अन्नातील (नैवेद्यातील) थोडा भाग एकत्र केला जातो.
- एक लहान हवनपात्र (जास्त) किंवा तत्सम भांडे घराच्या उंबरठ्याच्या बाहेर ठेवले जाते.
- त्यामध्ये शेण (गोवरी), शुद्ध गाईचे तूप आणि कापूर टाकून ते पेटवले जाते.
- तयार केलेल्या अन्नाचा कुस्करा (बारीक तुकडे) थोडा थोडा करून त्या पेटलेल्या अग्नीत टाकला जातो.
असे मानले जाते की या आहुतीच्या माध्यमातून आपण पितरांना अन्न पोहोचवतो. ही एक प्रतीकात्मक क्रिया आहे, ज्याद्वारे आपण आपल्या पूर्वजांप्रती आदर आणि कृतज्ञता व्यक्त करतो. तुमच्याकडे ही पद्धत नसेल, तर फक्त कावळ्याला घास ठेवला तरी चालतो, असे सांगितले जाते.12. भोजन: कावळ्याला घास दिल्यानंतर आणि आघाडी झाल्यावर घरातील सर्वांनी भोजन करावे.
13. संध्याकाळची सेवा: संध्याकाळी सूर्य मावळल्यावर घराच्या दक्षिण दिशेला कणकेचा किंवा मातीचा दिवा लावावा आणि तिथे बसून पितृ स्तोत्र म्हणावे.
14. माठ दान: दुसऱ्या दिवशी पाण्याने भरलेला माठ एखाद्या गरजू व्यक्तीला किंवा मंदिरात पितरांचे स्मरण करून दान करावा.
या पद्धतीने जर सासू नसेल, तर सून आणि मुलगा मिळून अक्षय तृतीयेला पितृपूजा करू शकतात. यात श्रद्धा आणि भाव महत्त्वाचा आहे.
सासू-सासरे असल्यास कोणी पूजा करावी?.
आपल्या कुटुंबातील सर्वात ज्येष्ठ जोडपे, म्हणजेच आई-वडील (सासू-सासरे) हे त्यांच्या मागील तीन पिढ्यांसाठी पितृपूजा करतात.
याचा अर्थ, तुमच्या सासू आणि सासऱ्यांचे जे सासू-सासरे (तुमचे पणजी आणि पणजोबा) आणि त्यांच्या आधीच्या पिढ्या आहेत, त्यांच्यासाठी ही पूजा करण्याची जबाबदारी तुमच्या सासू-सासऱ्यांची असते
सून आणि मुलाची भूमिका कधी?
सून आणि मुलगा हे पितृपूजा तेव्हाच करू शकता, जेव्हा पतीच्या वडिलांचे (सासरे) निधन झालेले असेल आणि घरात दुसरे कोणी वडीलधारी पुरुष नसेल. अशा परिस्थितीत, कुटुंबाची परंपरा पुढे नेण्याची आणि पितरांची सेवा करण्याची जबाबदारी मुलगा आणि सुनेवर येते.
याचा अर्थ काय?
जोपर्यंत तुमच्या घरात तुमच्या सासू आणि सासरे हयात आहेत, तोपर्यंत त्यांनाच त्यांच्या पूर्वजांसाठी पितृपूजा करण्याचा अधिकार आणि कर्तव्य आहे. सुनेला, सासू-सासरे असताना त्यांच्या पितृपूजेत सहभागी होण्याची किंवा स्वतंत्रपणे पूजा करण्याची आवश्यकता नसते.
ती आपल्या सासू-सासऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली इतर सेवाकार्ये करू शकते, परंतु मुख्य पूजा त्यांनीच करावी.
पूजेच्या वेळी कोणत्या मंत्रांचे किंवा स्तोत्रांचे पठण करावे?
पूजेच्या वेळी विशिष्ट मंत्र किंवा स्तोत्र पठण करणे हे आपल्या श्रद्धा आणि परंपरेवर अवलंबून असते. तरीही, पितृपूजेमध्ये साधारणपणे खालील मंत्र आणि स्तोत्रांचे पठण केले जाते:
1. पितृ गायत्री मंत्र:
ॐ देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च ।
नमः स्वाहायै स्वाधायै नित्यमेव नमो नमः ॥
ॐ पितृभ्यो नमः ॥
हा मंत्र पितरांना समर्पित आहे आणि त्यांचे स्मरण करण्यासाठी तसेच त्यांचा आशीर्वाद मिळवण्यासाठी याचे पठण केले जाते.
2. पितृ स्तोत्र:
इन्द्रादीनां च नेतारो दक्षमारीचयोस्तथा ।
सप्तर्षीणां तथान्येषां तान् नमस्यामि कामदान् ॥
मन्वादीनां मुनीन्द्राणां सूर्याचन्द्रमसोस्तथा ।
तान् नमस्याम्यहं सर्वान् पितृनप्सूदधावपि ॥
नक्षत्राणां ग्रहाणां च वाय्वग्न्योर्नभसस्तथा।
द्यावापृथिवोव्योश्च तथा नमस्यामि कृताञ्जलि: ॥
देवर्षीणां जनितृंश्च सर्वलोकनमस्कृतान् ।
अक्षय्यस्य सदा दातृन् नमस्येsहं कृताञ्जलि: ॥
प्रजापते: कश्यपाय सोमाय वरुणाय च ।
योगेश्वरेभ्यश्च सदा नमस्यामि कृताञ्जलि: ॥
नमो गणेभ्य: सप्तभ्यस्तथा लोकेषु सप्तसु ।
स्वयम्भुवे नमस्यामि ब्रह्मणे योगचक्षुषे ॥
सोमाधारान् पितृगणान् योगमूर्तिधरांस्तथा ।
नमस्यामि तथा सोमं पितरं जगतामहम् ॥
अग्रिरूपांस्तथैवान्यान् नमस्यामि पितृनहम् ।
अग्नीषोममयं विश्वं यत एतदशेषत: ॥
ये तु तेजसि ये चैते सोमसूर्याग्निमूर्तय:।
जगत्स्वरूपिणश्चैव तथा ब्रह्मस्वरूपिण: ॥
तेभ्योsखिलेभ्यो योगिभ्य: पितृभ्यो यतमानस:।
नमो नमो नमस्ते मे प्रसीदन्तु स्वधाभुज: ॥
॥ इति पितृ स्त्रोत समाप्त ॥
तुम्ही तुमच्या कुळाच्या परंपरेनुसार किंवा तुम्हाला जे स्तोत्र सोपे वाटेल त्याचे पठण करू शकता.
तुम्ही इंटरनेटवर “पितृ स्तोत्र मराठी” किंवा “पितृ स्तोत्र संस्कृत” असे शोधल्यास तुम्हाला अनेक स्तोत्रे मिळतील. त्यापैकी तुम्हाला जे आवडेल आणि जमेल ते तुम्ही पठण करू शकता.
3. पितृ अष्टक:
पितृ अष्टक हे आठ श्लोकांचे स्तोत्र आहे, जे पितरांना समर्पित आहे आणि त्यांची कृपा प्राप्त करण्यासाठी याचे पठण केले जाते.
4. साधे स्मरण आणि प्रार्थना:
जर तुम्हाला कोणतेही विशिष्ट मंत्र किंवा स्तोत्र येत नसेल, तर तुम्ही साध्या शब्दांत आपल्या पितरांचे स्मरण करू शकता आणि तुमच्या अडचणी व इच्छा त्यांच्यासमोर व्यक्त करू शकता. श्रद्धेने केलेली प्रार्थना देखील खूप महत्त्वाची असते.
महत्वाचे:
- तुम्ही जे काही पठण कराल ते स्पष्ट आणि शुद्ध उच्चारांमध्ये करावे.
- पठण करताना पूर्ण श्रद्धेने आणि भावाने पितरांचे स्मरण करावे.
- तुम्ही तुमच्या कुटुंबाच्या परंपरेनुसार कोणतेही विशिष्ट मंत्र किंवा स्तोत्र पठण करू शकता. तुमच्या घरातील वडीलधाऱ्या व्यक्तींकडून याबद्दल माहिती घेणे अधिक योग्य राहील.
नेवैद्य कसा दाखवावा ? नैवेद्य दाखवल्यानंतर काय करावे?
- जागा तयार करणे: नैवेद्य दाखवण्यासाठी दक्षिण दिशेकडे तोंड करून बसावे. जमिनीवर पाण्याने चौकोनी मंडल तयार करावे आणि त्यावर पाट मांडावा. पाटावर नैवेद्याचे ताट ठेवावे.
- पदार्थ वाढणे:
पितरांसाठी त्यांच्या आवडीचे जेवण बनवा. शक्य असल्यास खीर, भात, वरण आणि भाजी हे पदार्थ नक्की ठेवा. पण हे पदार्थ ताटात आपण रोजच्या जेवणात जसे वाढतो तसे न वाढता, थोडे वेगळे मांडा.
उदाहरणार्थ, सगळे पदार्थ एकाच बाजूला न ठेवता थोडे विखुरलेले ठेवा किंवा वाटीमध्ये ठेवण्याऐवजी थोडे पसरून ठेवा. याचा अर्थ असा आहे की ते आपण आदराने आणि खास करून पितरांसाठी वाढवत आहोत
- तुलसीपत्र: नैवेद्याच्या प्रत्येक पदार्थावर तुळशीचे पान ठेवावे. तुळशीला हिंदू धर्मात पवित्र मानले जाते आणि ते पितरांना अन्न पोहोचण्यास मदत करते असे मानले जाते.
- प्रार्थना आणि आवाहन: दोन्ही हात जोडून पितरांचे स्मरण करावे आणि त्यांना नैवेद्य ग्रहण करण्याची प्रार्थना करावी. तत्सम मंत्राचा जप करावा.
- अर्पण करणे: डाव्या हातात पाणी घेऊन उजव्या हाताच्या बोटांच्या साहाय्याने नैवेद्याच्या बाजूला ते पाणी सोडावे.
- कावळ्यासाठी नैवेद्य: नैवेद्य दाखवल्यानंतर त्यातील थोडा भाग कावळ्यासाठी घराबाहेर ठेवावा. कावळ्याला पितरांचे रूप मानले जाते.
नैवेद्य दाखवल्यानंतर काय करावे?
- प्रतीक्षा करणे: नैवेद्य दाखवल्यानंतर काही वेळ (सुमारे 10-15 मिनिटे) तिथेच शांतपणे बसावे आणि पितरांना ते अन्न ग्रहण करू द्यावे.
- नैवेद्याचे निरीक्षण: काही ठिकाणी असे मानले जाते की पितर सूक्ष्म रूपात येऊन नैवेद्य ग्रहण करतात. त्यामुळे अन्नात काही बदल दिसल्यास (उदा. वास येणे, स्पर्श जाणवणे) ते पितरांनी ग्रहण केल्याचे मानले जाते.
- प्रसाद म्हणून ग्रहण: कावळ्याने नैवेद्य ग्रहण केल्यानंतर किंवा ठराविक वेळेनंतर ते अन्न घरातील सदस्यांनी प्रसाद म्हणून ग्रहण करावे.
- इतरांना वाटणे: नैवेद्यातील अन्न शक्य असल्यास गरीब किंवा गरजूंना दान करावे.
- नैवेद्याची जागा स्वच्छ करणे: नैवेद्य ठेवलेली जागा स्वच्छ करावी.
अतिरिक्त माहिती:
- पितृपक्षात पितरांना नैवेद्य दुपारी 12 वाजता दाखवावा असे काही ठिकाणी मानले जाते.
- नैवेद्य दाखवताना पूर्ण श्रद्धा आणि भक्तिभाव असावा.
- नैवेद्यात मांसाहार वर्ज्य करावा. सात्विक आणि पारंपरिक पदार्थांचा समावेश असावा.
निष्कर्ष:
अखेरीस, पितृदोष ही एक गंभीर बाब आहे, ज्याचा आपल्या जीवनातील अनेक पैलूंवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. मात्र, श्रद्धा आणि भक्तीभावाने केलेली पितृसेवा या दोषावर प्रभावी उपाय ठरू शकते.
अक्षय तृतीया आणि प्रत्येक अमावस्येला पितरांचे स्मरण करणे, त्यांच्यासाठी दानधर्म करणे आणि योग्य पद्धतीने नैवेद्य अर्पण करणे या साध्या कृतींमधूनही आपण त्यांचा आशीर्वाद मिळवू शकतो.
सासू नसलेल्या सुनेसाठी अक्षय तृतीयेला केळीची पूजा करण्याची पद्धत असो किंवा घरातील ज्येष्ठ व्यक्तींनी केलेली नियमित पितृसेवा असो, या सर्व प्रयत्नांमधून कुटुंबात सुख-समृद्धी आणि सकारात्मकता नांदते.
त्यामुळे, पितृसेवेचे महत्त्व ओळखून त्याचे नियमित पालन करणे आपल्यासाठी आणि आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी निश्चितच कल्याणकारी ठरू शकते.
।। श्री स्वामी समर्थ ।।
हेही वाचा : संक्षिप्त गुरुचरित्र पारायण कधी आणि कसे करावे?
